محمد فاضلی وبسایت شخصی محمد فاضلی
فیلم مادرکشی که آماده نمایش شد، من معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری بودم و طبیعی بود که تصور شود همه محتوای فیلم را مرکز بر کارگردان دیکته کرده است. کسی باور نمی‌کرد که مرکزی فیلمی سفارش داده درباره موضوع آب و هیچ دخالتی هم در محتوای کار نکرده است. ایرادی ندارد، جامعه بی‌اعتماد همین گونه است حق هم دارند چون سازمان‌های دولتی وقتی کاری سفارش می‌دهند، مطالبی را هم دیکته میکنند. کمیل سوهانی اما فیلمش را بدون آن‌که یک خط از ما خط بگیرد، ساخت. حرفهای بسیاری در نقد فیلم گفته شد. من هیچ‌گاه وارد مناقشه بر سر نقدها نشدم، ولی فکر میکنم سه متن که بین من و یکی از کارشناسان معتبر شرکت مهاب قدس رد و بدل شد، بخشهایی از مسأله را روشن کند. آنچه در ادامه می‌خوانید، ابتدا متن نامه‌ای است که ایشان درباره مادرکشی به من نوشتند، و متن دوم پاسخی است که من برای ایشان ارسال کردم. بخشهای قرمزرنگ نوشته من است. متن سوم را هم ایشان در پاسخ نوشتند. هر کجا هستند سلامت و موفق باشند. امیدوارم برخی از مسائل و نقدها را روشن کند و پاسخ دهد.
متن اول. نامه مهندس شرکت مهاب قدس
آقای دکتر فاضلی
با سلام و احترام
ضمن تشکر از دعوت برای نمایش فیلم سیاستگذاری کلان آب، نقطه نظرات خود را به شرح زیر به استحضار میرسانم البته با توجه به نگاه و جهت گیری فیلم قصد ارسال این موارد را نداشتم چون بنظرم کسی اهمیت نمیدهد اما چون در عمق قلبم شما را دلسوز یافتم و با هدف اینکه شمارا در مسیر دستیابی به اهدافتان کمک هر چند کوچکی کنم این موارد را ارایه میکنم:
۱- بطور کلی در فیلمی که هدف آن سیاستگذاری آب است از هیچ یک از دست اندکاران، صاحب‌نظران و کارشناسان این زمینه (حتی با وجود اشتباهات احتمالی آنها در گذشته) دعوتی جهت مشارکت بعمل نیامده است و فقط به برخی سیاسیون بسنده شده است.
۲- فیلم با هدف زیر سوال بردن و مقصر جاوه دادن سدسازی در ایجاد وضعیت فعلی آب در کشور ساخته شده است در حالیکه اگر به فکر تصحیح روشهای گذشته و توسعه پایدار هستیم باید به همه عوامل با نگاه کارشناسی و نه سیاسی بپردازیم و این کاری است که همه دنیا انجام میدهد.
۳- در فیلم در بخشهای مختلف به دست اندکاران بخش سدسازی توهین میشود که نه تنها زیبنده یک فیلم مستند با هدف سیاستگذاری نیست بلکه شک نکنید باعث یاس و دلسردی چه در میان اهل فن و چه در میان نسلهای آتی خواهد شد. چرا جوانان مستعد ما نیروی انسانی ذی قیمت ما حاضر به کار کردن در این آب و خاک که به آن مدیونند نیستند؟ بگذریم، این اظهار نظرها در فیلم گاها توسط کسانی گفته میشود که بیشترین بهره را در جای جای این مملکت از آب تنظیم شده سدها برده اند. سود خالص سالانه نیشکر در دو سه سال اخیر ۱۰۰۰ میلیارد تومان بوده در حالیکه قسط سالانه وام ایشان ۱۰۰ میلیارد بوده است. همچنین سیاست های غلطی که در بخش کشاورزی با بکارگیری الگوهای کشت پر مصرفی نظیرنیشکر و چعندر در کشور پیاده کرده اند (با توجه به دسترسی شما به اطلاعات آرشیو، میتوانید به مستندات اعتراض همه کارشناسان این امر در مقطع زمانی این تصمیم گیریها مبنی بر نابودی منابع آبی این کشور خصوصا کارون که امروز به روشنی آنرا میبینیم مراجعه فرمایید) اتفاقات بسیار ناگواری را برای منابع آبی کشور رقم زده است در حالیکه در اینجا دیگران متهم میشوند. اگر میخواهیم برای کشور کاری کنیم روشهای غلط گذشته را تکرار نکنیم به توسعه پایدار برسیم باید واقعیت ها واکاوی شود نه اینکه عده بهره سیاسی ببرند وگرنه بازهم شاهد تصحیح روشها نخواهیم بود و این بار از آن طرف بام خواهیم افتاد. شایان ذکر است در دریاچه ارومیه با اینکه بیشترین عوامل وضع فعلی تغییرات اقلیمی، تبخیر زیاد، ۴۰۰۰۰ چاه غیر مجاز و برداشت بسیار زیاد از چاههای مجاز، الگوی کشت غلط علاوه بر سد سازی بوده است بعضی از منتقدان فیلم با اعمال فشارهای زیاد مبنی بر احداث پل میانگذر بصورت خاکی به جای پل معلق یا کابلی، اکوسیستم دریاچه را تخریب و با دامن زدن به افزایش میزان تبخیر شرایط را بحرانی تر کرده اند.
۴- علاوه بر سدسازی که در گذشته با اشتباهاتی همراه بوده است، راندمان پایین کشاورزی، الگوهای غلط کشت مبتنی بر منافع شخصی بدون توجه به منابع آبی کشور، چاههای غیرمجاز، قیمت فوق العاده ارزان آب تحویلی به کشاورزان، توسعه بی رویه شهرها، هدر رفت آب در شبکه شهری، ورود فاضلاب به منابع آبی، عدم سیاستگذاری کشور جهت گسیل سرمایه های عمومی و خصوصی به سمت توسعه همه جانبه کشور و رشد سرطانی شهرهای بزرگ، تغییرات اقلیمی جهانی و تمرکز آن بر خاورمیانه، عدم کارایی مرجع مهمی چون شورای عالی آب مهمترین عوامل وضع فعلی است.
۵- سدها بدون شک المان مهمی در توسعه پایدار هستند در این ارتباط پیشنهاد میکنم به مطالب ارایه شده در اجلاس سالانه و جهانی ایکلد مراجعه فرمایید و در اجلاس آتی شرکت فرمایید. در این اجلاس به کشورها برنامه های لازم جهت تامین نیازهای آبی شان با نگاه کامل به توسعه پایدار ارایه میشود هرچند در منطقه ای که کشور ما واقع شده کسی از سیاستمداران به این توصیه ها توجه نمیکند. بدون شک حرفهای احساسی و انتقادهای مبتنی بر اطلاعات غیر مستند و غیر کارشناسی که در بخشهایی از فیلم دیده میشود این کشور را به جایی رهنمون نمی سازد.
۶- از ابتدای انقلاب تا کنون با نگاه حمایت از طبقه کشاورز آب تقریبا مجانی در احتیارشان قرار گرفته است. این سیاست به همراه چشم پوشی از احداث چاههای غیرمجاز و برداشت بی رویه باعث شده وضعیت فعلی برای منابع آبی رخ دهد. براستی با اعمال قیمت واقعی آب کدام محصولات ما مقرون بصرفه است؟ این سوبسید بزرگ پرداختی به آب به جیب چه کسانی رفته است؟ آیا این کشور کم آب باید کشاورزی با شرایط فوق الذکر را پیشه کند؟
۷- در همه دنیا شورای عالی آب با توجه به منابع آبی سالانه در دسترس و با عنایت به مواردی نظیر تغییرات اقلیمی بطور سالانه نسبت به نحوه برداشت و مصرف آن و الویت بندی مصارف ذینفعان اقدام میشود در حالیکه جایگاه واقعی چنین نهاد قدرتمندی در ایران خالی است و هر کسی که هر کاری میخواهد میکند. ما اگر بخواهیم کشاورزی را در بخشهایی تعطیل کنیم و خسارت پرداخت کنیم برنامه ای برای آن کشاورز و مشکلات اجتماعی امنیتی ناشی از کارنکردنش نداریم و لذا از ترس غواقب آن نمیتوانیم تصمیم اساسی بگیریم. کشاورز راهی شهر میشود بدون اینکه شهر زیرساخت پذیرش مهاجرت او را داشته باشد. یا مصداقی دیگر مثال میزنم، وقتی سدی میسازیم بجای برنامه برای ساکنین محدوده مخزن فقط پول زمینهایشان را میدهیم و آنها بدون برنامه راهی شهرها میشوند و مشکلات عدیده اجتماعی فرهنگی و اقتصتدی را ایجاد میکنند. اینها همه در تعارض کامل با توسعه پایدار و همه ناشی از بی توجهی و غفلت از اتخاذ تصمیمات سیستماتیک است.
در حالیکه آورد کارون از سال ۸۴ از متوسط بلند مدت ۱۳ به حدود ۶ رسیده و تاکنون این روند ناشی از تغییرات اقلیمی ادامه یافته است به جز یک سال، نه تنها کشتهای پرمصرفی مثل نیشکر که ۴ برابر سایر محصولات آب لازم دارد کاهش نیافته بلکه افزایش هم داشته است و سالانه ۳ میلیارد آب برداشت کرده اند. این بدین معنی است که کارون را در آن روز با مرگ خود مواجه کردیم.
اینکه فیلمی با این هدف رفیع و استرتژیک ساخته شود ولی نتواند یا نخواهد به همه عوامل بپردازد منجر به انحرافات و اشتباهات اینبار از جهات دیگر خواهد شد.
۸- اما در مورد فیلم:
۸-۱- دقیقه ۱۳: اطلاعات داده شده مستند نیست
۸-۲-دقیقه ۱۶:۰۴: دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه تنها به سدها خلاصه نمیشود. به مطالب فوق مراجعه شود.
۸-۳ دقیقه ۲۳:۰۵: در حوضه زاینده رود بارش کاهش قابل ملاحظه نداشته است لیکن کشاورزی و برداشت غیرمجاز آب این بلا را به سر زاینده رود آورده است. البته در فیلم تا حدی اشاره شد.
۸-۴ دقیقه ۴۳:۳۲: اطلاعات گزینشی انتخاب شده است.
۸-۵ دقیقه ۴۵:۰۰: همانطور که گفته شد سیاست گذاری اشتباه در زمینه الگوی کشت و ورود پساب کنترل نشده به کارون نابودی کارون را رقم زده است. البته تاکنون سودهای هنگفتی نصیب ذینفعان شده است.
۴۵:۵۰: از سال ۸۴ افت بسایر شدیدی در آورد کارون رخ داده است. آورد رودخانه از متوسط ماکزیمم ۲۳ به متوسط بلند مدت ۱۳ در دهه ۷۰ و سپس از سال ۸۴ به ۶ میلیارد متر مکعب رسیده است. این موضوع باعث نفوذ آب شور دریا به نخلستانها شده و نه سد سازی. سدها حتی اگر نبودند این آورد نمیتوانست جلوی نفوذ آب دریا را بگیرد.
۴۸:۳۰: این ادبیات متناسب با یک فیلم مستند و با هدف سیاستگذاری نبوده و کمکی هم به هدف فیام نمیکند.
۵۲:۰۰: علت عدم واقعی بودن قیمت آب است.
۵۷:۰۰: در شرایط فعلی فقط شاهد انتقاد کازشناسان محیط زیست بدون ارایه راهکارهای مناسب و پوشش دهنده نیاز کشور هستیم. فقط انتقاد کردن و مایوس ساختن اذهان دردی را دوا نمیکند. باید این انتقادها در قالب زیرکمیته های شورای عالی آب که با حضور همه کارشناسان خبره از همه دستگاهها و شرکتها تشکیل میشود مطرح و بر مبنای آنها راهکارهای مربوطه با رعایت ملاحظات زیست محیطی و توسعه پایدار ارایه شود.
کسانی که اسمشان در تیتراژ پایانی هست در بسیاری از موارد بالا میتوانند کمک کنند و صاحب نظر هستند.
کلام آخر هرچند فیلم به نکته بسیار مهمی میپزدازد ولی فحوای آن انتقاد افراطی از سدسازی است هر چند در گذشته اشتباهاتی اتفاق افتاده است ولی سدها بخودی خود معضل نیستند بلکه در کنار سایر المانها، المان مهم توسعه پایدار (خصوصا در ایران که زمان ماکزیمم بودن آورد رودخانه ها با زمان مصرف همخوانی ندارد) هستند آنچه معضل اصلی است عدم سیاستگذاری جامع در زمینه آب مبتنی بر نگاه توسعه پایدار است که مشکلات فعلی را رقم زده است.
برایتان آرزوی سلامتی و موفقیت دارم.
متن دوم. پاسخ محمد فاضلی
جناب آقای دکتر … عزیز
با سلام و احترام
پیش از هر چیز سپاس‌گزارم که وقت گذاشتید و نقد نوشتید، همان گونه که کمیل سوهانی وقت گذاشته است و از میان ۷۵ ساعت فیلم‌برداری، یک فیلم ۷۶ دقیقه‌ای ساخته است. قبل از اینکه درباره نقد شما بنویسم، چند نکته را توضیح می‌دهم. البته کل آنچه می‌نویسم گفت‌وگوی بین من و شما بماند.
– سهم مرکز در این فیلم، حمایت مالی است. ما سهمی در محتوا نداریم. البته در جهت‌گیری سهم داریم. از نظر ما جهت‌گیری فیلم نه نقد سدسازی، بلکه نقد سیاستگذاری است. این سهم ماست.
– ما در نوشتن یک خط از نریشن، سخنان مصاحبه‌شوندگان، و … نقش نداشته‌ایم. من معتقدم دست هنرمند باید باز باشد، کار سفارشی هم نکند. این کار سفارشی نیست. ما فقط گفتیم در بخش ارتباطات راهبردی، با ساختن یک فیلم درباره سیاستگذاری آب شروع کنید. البته مسئولیت آنرا بر عهده می‌گیریم و از آن دفاع می‌کنیم.
– یک دقیقه از فیلم را به کارگردان تحمیل نکردیم، اگرچه فشار آوردیم که ۴۰ ثانیه از فیلم را حذف کنند (اندکی مربوط به دوره شاه، و یک مصاحبه از مهندس چیت‌چیان).
– نقد بزرگ این فیلم، نپرداختن به: ۱- اقتصاد و قیمت‌گذاری آب، ۲. سهم مجلس در سیاستگذاری آب، ۳. سهم سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در سیاستگذاری آب، و ۴. سهم دقیق وزارت کشاورزی در بحران آب است. البته کارگردان استدلال میکند که من می‌خواستم بحران را نشان دهم، و تا همین حد هم سابقه سیاست‌پژوهی در سینما به این شکل انتقادی نداریم.
– کل اشتباهات فیلم، یک میلیاردم خساراتی که اشتباهات سیاستگذاری به کشور وارد کرده است، وارد نمیکند. فوقش این است که فضای نقد علیه سیاستگذاری آب تند میشود. این نتیجه خیلی خوبی است. کشور بدون نقد پیش نمی‌رود.
– فیلم نقد سدسازی نیست، سدسازها بی‌جهت ناراحت شده‌اند (سخنرانی آقای رضازاده در همایش کاوش‌های باستان‌شناختی سد سیمره را ببینید.) فیلم غیر از سدسازی به سیاست بهره‌برداری از آب زیرزمینی، فرونشست زمین، بیابان‌زایی، مدیریت رودخانه‌ها، مدیریت تالاب‌ها، تولید کالاهای کشاورزی، و ابعاد امنیتی و سیاسی بحران آب هم می‌پردازد.
همه اینها را واقعاً قبل از خواندن متن جنابعالی نوشتم تا در مقابل متن شما موضع نگرفته باشم. در ادامه متن شما را میخوانم و سعی میکنم بند به بند، منصف باشم و پاسخ بدهم.
جناب دکتر فاضلی
با سلام و احترام
ضمن تشکر از دعوت برای نمایش فیلم سیاستگذاری کلان آب، نقطه نظرات خود را به شرح زیر به استحضار میرسانم البته با توجه به نگاه و جهت گیری فیلم قصد ارسال این موارد را نداشتم چون بنظرم کسی اهمیت نمیدهد اما چون در عمق قلبم شما را دلسوز یافتم و با هدف اینکه شمارا در مسیر دستیابی به اهدافتان کمک هر چند کوچکی کنم این موارد را ارایه میکنم:
۱- بطور کلی در فیلمی که هدف آن سیاستگذاری آب است از هیچ یک از دست اندکاران، صاحب نظران و کارشناسان این زمینه (حتی با وجود اشتباهات احتمالی آنها در گذشته) دعوتی جهت مشارکت بعمل نیامده است و فقط به برخی سیاسیون بسنده شده است.
شما کاملاً درست می‌فرمایید. این نقد را به تهیه‌کننده اعلام کردیم. به مهندس … گفتم به کارگردان گفته‌ایم اگر مهاب قدس یا آب و نیرو مایل باشند، باید از آنها نیز مصاحبه بگیرند، و حرفهای آنها را در فیلم بگنجانند. به عبارت دیگر، این فیلم یک پژوهش در حال تکمیل شدن است.
۲- فیلم با هدف زیر سوال بردن و مقصر جاوه دادن سدسازی در ایجاد وضعیت فعلی آب در کشور ساخته شده است در حالیکه اگر به فکر تصحیح روشهای گذشته و توسعه پایدار هستیم باید به همه عوامل با نگاه کارشناسی و نه سیاسی بپردازیم و این کاری است که همه دنیا انجام میدهد.
این نقد را قبول ندارم:
– بخش مربوط به نیروگاه مفتح همدان ناظر بر سیاست جایابی تأسیسات توسعه‌ای است و ربطی به سدسازی ندارد.
– فیلم با فرونشست و بحث آبخوان‌های تهران شروع شده و خاتمه می‌یابد. این هم به سدسازی ربطی ندارد. (حداقل ربط مستقیم ندارد.)
– مدیریت رودخانه و تالاب هامون و کل سیستان به سدسازی ربط ندارد.
– برنامه‌ریزی تولید محصولات کشاورزی (سیب و گوجه، پسته) ربطی به سدسازی ندارد.
– آقای درویش، معاون استاندار کرمان، کشاورز همدانی، مهدی آگاه و … مستقیماً سیاست‌های کشاورزی، و سازمان محیط زیست را هدف می‌گیرند.
ما جامعه‌شناس‌ها می‌گوییم از آن‌جا که مسأله سدسازی قبلاً در جامعه برساخته شده است، ناخودآگاه در این فیلم بیشتر به چشم می‌آید.
۳- در فیلم در بخشهای مختلف به دست اندکاران بخش سدسازی توهین میشود که نه تنها زیبنده یک فیلم مستند با هدف سیاستگذاری نیست بلکه شک نکنید باعث یاس و دلسردی چه در میان اهل فن و چه در میان نسلهای آتی خواهد شد. چرا جوانان مستعد ما نیروی انسانی ذی قیمت ما حاضر به کار کردن در این آب و خاک که به آن مدیونند نیستند؟ بگذریم، این اظهار نظرها در فیلم گاها توسط کسانی گفته میشود که بیشترین بهره را در جای جای این مملکت از آب تنظیم شده سدها برده‌اند. سود خالص سالانه نیشکر در دو سه سال اخیر ۱۰۰۰ میلیارد تومان بوده در حالیکه قسط سالانه وام ایشان ۱۰۰ میلیارد بوده است.
حق با شماست. این فیلم در موضوع شوری آب کارون، باید به شوری ناشی از نیشکر می‌پرداخت. شما میتوانید با مشارکت در این فیلم، این مورد را بگویید. ما کاملاً استقبال می‌کنیم. مسأله مرکز، نقد سیاست آب کشور است. فرق نمیکند سدسازی باعث ناپایداری شده، نیشکر یا کشاورزی بی‌اصول.
اما گفتم که سیاست ما تحمیل به کارگردان نبوده است. اگر چنین قصدی داشتیم، من سه فیلم از جلسات تخصصی درباره سدسازی تشکیل شده در مرکز داشتم که دو جلسه آنرا مهندس … بوده‌اند و یک جلسه خود شما حاضر بودید. می‌توانستیم آنها را به کارگردان تحمیل کنیم. اگر هم غرض داشتیم بخش نقد سدسازی این جلسات را که اتفاقاً خیلی هم تند است در فیلم قرار می‌دادیم نه بخش دفاعیات مهندس … را. ولی سیاست ما تحمیل نبوده است.
همچنین سیاست‌های غلطی که در بخش کشاورزی با بکارگیری الگوهای کشت پرمصرفی نظیر نیشکر و چعندر در کشور پیاده کرده‌اند (با توجه به دسترسی شما به اطلاعات آرشیو، میتوانید به مستندات اعتراض همه کارشناسان این امر در مقطع زمانی این تصمیم‌گیریها مبنی بر نابودی منابع آبی این کشور خصوصا کارون که امروز به روشنی آنرا میبینیم مراجعه فرمایید).
فیلم صریحاً تصاویر کشت چغندرقند در حوضه دریاچه ارومیه را نشان میدهد و حجت میان‌آبادی صریحاً به صادرات ۵۵۰ میلیون متر مکعب آب مجازی از این حوضه بر اثر کشت چغندر قند اشاره میکند.
اتفاقات بسیار ناگواری را برای منابع آبی کشور رقم زده است در حالیکه در اینجا دیگران متهم میشوند. اگر میخواهیم برای کشور کاری کنیم روشهای غلط گذشته را تکرار نکنیم به توسعه پایدار برسیم باید واقعیت‌ها واکاوی شود نه اینکه عده بهره سیاسی ببرند وگرنه بازهم شاهد تصحیح روشها نخواهیم بود و این بار از آن طرف بام خواهیم افتاد.
چه کسی بهره سیاسی ببرد؟ برای ما مهم بود که … که خود یکی از مقصران این وضعیت است و صریح می‌گوید از سر نادانی این کارها را کردیم، بیاید و اعتراف کند.
شایان ذکر است در دریاچه ارومیه با اینکه بیشترین عوامل وضع فعلی تغییرات اقلیمی، تبخیر زیاد، ۴۰۰۰۰ چاه غیر مجاز و برداشت بسیار زیاد از چاههای مجاز، الگوی کشت غلط علاوه بر سدسازی بوده است بعضی از منتقدان فیلم با اعمال فشارهای زیاد مبنی بر احداث پل میانگذر بصورت خاکی به جای پل معلق یا کابلی، اکوسیستم دریاچه را تخریب و با دامن زدن به افزایش میزان تبخیر شرایط را بحرانی‌تر کرده‌اند.
کاملا با شما موافقم. ۴۰۰۰۰ چاه دریاچه ارومیه در کنار سدها نقش مهمی داشته‌اند، ولی نافی نقش سدها نشویم. اما فیلم به سیاست کشت غلط می‌پردازد. اما این فیلم نمی‌تواند به همه جزئیات بپردازد. اگر سازمان‌ها در کشور راست می‌گویند، باید ایرادات این فیلم را با ساختن یک فیلم کامل‌تر جبران کنند. این فیلم باید منشأ گفت‌وگو شود، که تا اینجا شده است. گفت‌وگوی اکنون من و شما، و پاسخی در قالب یک فیلم دیگر. دکتر آشنا درست گفت: عصر فیلم‌های تبلیغاتی ساختن برای کارهایی که فقط یک دهه زمان برای اثبات نادرستی آنها لازم بوده، تمام شده است.
۴- علاوه بر سدسازی که در گذشته با اشتباهاتی همراه بوده است،
آقای دکتر خیلی ساده نفرمایید «اشتباهاتی». این واژه وزنش باید مشخص شود. در همه سال‌های پس از انقلاب بیشترین منابع عمرانی صرف سدسازی شده است. آقای … روز سه‌شنبه گفتند کشور حدود ۱۳۲۰ سد ساخته شده است. سدها سازه‌های گرانی هستند. بفرمایید قیمت این اشتباهات چقدر بوده است؟ آقای دکتر اگر این پول‌ها صرف بهره‌وری کشاورزی، تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، بازسازی شبکه فرسوده شهری، تکنولوژی‌های صرفه‌جویی، و … شده بود، نتیجه بهتری نمی‌گرفتیم؟ من هنوز پاسخ این سؤال را نمی‌دانم، اما وزارت نیرو و سدسازان هنوز پاسخ این سؤال را نداده‌اند.
راندمان پایین کشاورزی، الگوهای غلط کشت مبتنی بر منافع شخصی بدون توجه به منابع آبی کشور، چاههای غیرمجاز، قیمت فوق‌العاده ارزان آب تحویلی به کشاورزان، توسعه بی‌رویه شهرها، هدر رفت آب در شبکه شهری، ورود فاضلاب به منابع آبی، عدم سیاستگذاری کشور جهت گسیل سرمایه‌های عمومی و خصوصی به سمت توسعه همه جانبه کشور و رشد سرطانی شهرهای بزرگ، تغییرات اقلیمی جهانی و تمرکز آن بر خاورمیانه، عدم کارایی مرجع مهمی چون شورای عالی آب مهمترین عوامل وضع فعلی است.
در همه مواردی که می‌فرمایید با هم اتفاق نظر داریم. اما فیلم به راندمان پایین کشاورزی می‌پردازد. چاههای آب غیرمجاز را به شماره اعلام میکند، درباره چاههای آب در ورزنه اصفهان تصویر مفصل پخش میکند، توسعه بی‌رویه شهر تهران را بیان میکند.
همان ابتدا بدون اینکه متن شما را بخوانم، نوشتم که این فیلم نقش مجلس، سازمان برنامه و … را نمی‌بیند. شما نقش شورای عالی آب را اضافه کردید. اگر خواستید ببینید که به این حرف‌ها اعتقاد دارم، مقاله من در ویژه‌نامه روزنامه شرق در شهریور امسال را ببینید. اما گفتم که قصد تحمیل کردن نداشتیم. والا همه مندرجات آن مقاله را به صورت تصویر به کارگردان توضیح می‌دادیم. من به اندازه ۱۰ دقیقه با کارگردان درباره محتوا صحبت نکردم.
۵- سدها بدون شک المان مهمی در توسعه پایدار هستند در این ارتباط پیشنهاد میکنم به مطالب ارایه شده در اجلاس سالانه و جهانی ایکلد مراجعه فرمایید و در اجلاس آتی شرکت فرمایید. در این اجلاس به کشورها برنامه‌های لازم جهت تامین نیازهای آبی‌شان با نگاه کامل به توسعه پایدار ارایه میشود هرچند در منطقه‌ای که کشور ما واقع شده کسی از سیاستمداران به این توصیه‌ها توجه نمیکند.
اصل حرف همین است. کسی از سیاستمداران به این حرف‌ها توجه نمیکند. روی سخن ما با سیاستمداران است. به ترتیب تاریخی فیلم دقت کنید. تصویری مبهم از آقای هاشمی، آقای بی‌طرف نماینده آقای خاتمی، و آقای احمدی‌نژاد در گتوند. آقای روحانی نیست، چون واقعاً هنوز از هیچ سدی تعریف نکرده، و افتتاح هم نکرده است. چند بار علیه سدسازی بی‌مورد سخن گفته است. سخن بر سر سدسازان نیست، هدف، سیاست آب است. من عمیقاً معتقدم این فیلم را نمیشود به نقد سدسازی فروکاست.
بدون شک حرفهای احساسی و انتقادهای مبتنی بر اطلاعات غیر مستند و غیر کارشناسی که در بخشهایی از فیلم دیده میشود این کشور را به جایی رهنمون نمی‌سازد.
همین جاست که می‌گویم وزن این واژه «اشتباهاتی رخ داده است» را مشخص کنید. خسارت آمار غیرمستند احتمالی این فیلم در مقابل ده‌ها و صدها سدی که این گونه ساخته شده‌اند چقدر است؟
می‌فرمایید جوانان متخصص با این فیلم‌ها بی‌انگیزه میشوند و ترک وطن میکنند؟ من می‌گویم مردم این سرزمین با ادامه این سیاست آبی، کلا باید با انگیزه تمام فکر ترک وطن باشند.
۶- از ابتدای انقلاب تا کنون با نگاه حمایت از طبقه کشاورز آب تقریبا مجانی در احتیارشان قرار گرفته است. این سیاست به همراه چشم‌پوشی از احداث چاههای غیرمجاز و برداشت بی‌رویه باعث شده وضعیت فعلی برای منابع آبی رخ دهد. براستی با اعمال قیمت واقعی آب کدام محصولات ما مقرون بصرفه است؟ این سوبسید بزرگ پرداختی به آب به جیب چه کسانی رفته است؟ آیا این کشور کم آب باید کشاورزی با شرایط فوق الذکر را پیشه کند؟
گفتم که اقتصاد آب در این فیلم نیست، و بنابراین حرف شما کاملاً درست است. اما احداث چاههای غیرمجاز در فیلم هست. مقاله آخر من در اندیشه پویا را بخوانید. قبل از اکران فیلم نوشته شده است. صریحاً گفته‌ام که در این کشور رانت آب دیده نشده است. روی وبلاگم می‌گذارم مشاهده بفرمایید.
بحث محصولات کشاورزی در فیلم هست.
مهدی آگاه صریحاً در فیلم می‌گوید من یک خائنم. آیا صریح‌تر از این باید به نقد سیاست حمایت از کشاورزی به هر قیمتی پرداخته می‌شد؟
۷- در همه دنیا شورای عالی آب با توجه به منابع آبی سالانه در دسترس و با عنایت به مواردی نظیر تغییرات اقلیمی بطور سالانه نسبت به نحوه برداشت و مصرف آن و الویت‌بندی مصارف ذینفعان اقدام میشود در حالیکه جایگاه واقعی چنین نهاد قدرتمندی در ایران خالی است و هر کسی که هر کاری میخواهد میکند.
یک دهه است دبیرخانه شورای عالی آب در وزارت نیرو قرار دارد. من مکانیسم عمل دبیرخانه شوراهای عالی را خوب می‌شناسم. دبیرخانه هویتی متمایز از طرفداران رویکرد سازه‌ای ندارد. باور کنید اگر سراغ نقد عملکرد شورای عالی آب و دبیرخانه آن برویم، تشت رویکرد سازه‌ای پرسر و صداتر بر زمین می‌افتد. دبیرخانه در وزارت نیرو مستقر است. از دو حالت خارج نیست. یا وزارت نیرو به عنوان دبیرخانه طرفدار همین رویکرد سازه‌ای بحران‌ساز بوده که خیلی بد است. یا نتوانسته سایر دستگاهها از جمله وزارت کشاورزی، سازمان مدیریت و سازمان حفاظت محیط زیست را با سیاست درست همراه کند، پس کفایت نداشته است. وزارت نیرو در دوران محمود احمدی‌نژاد کلاً دو بار شورای عالی آب را تشکیل داده است. بدنه بوروکراتیک و مهندسی وزارت نیرو در این نقیصه سهمی ندارند؟
ما اگر بخواهیم کشاورزی را در بخشهایی تعطیل کنیم و خسارت پرداخت کنیم برنامه ای برای آن کشاورز و مشکلات اجتماعی امنیتی ناشی از کار نکردنش نداریم و لذا از ترس غواقب آن نمیتوانیم تصمیم اساسی بگیریم.
مفروض می‌گیرید که راهکار تعطیل کردن کشاورزی است. من معتقدم این گونه مسائل که در ادبیات دنیا به مسائل بدخیم شناخته میشوند، راهکارهای از قبل معلوم ندارند. مسأله شجاعت یا ترس نیست. بر سر این مسأله یک بار ترجیح می‌دهم بحث کنیم. من معتقدم به این مسأله نگاه مهندسی دارید نه اجتماعی. می‌دانم می‌خندید، چرا که همکاران اجتماعی من قبلاً آن‌قدر کلیات تحت عنوان اجتماعی گفته‌اند که شما دیگر اعتماد ندارید. ولی اگر دوست داشتید توضیح می‌دهم رویکرد اجتماعی به مسائل بدخیم در دنیا یعنی چه.
کشاورز راهی شهر میشود بدون اینکه شهر زیرساخت پذیرش مهاجرت او را داشته باشد. یا مصداقی دیگر مثال میزنم، وقتی سدی میسازیم بجای برنامه برای ساکنین محدوده مخزن فقط پول زمینهایشان را میدهیم و آنها بدون برنامه راهی شهرها میشوند و مشکلات عدیده اجتماعی فرهنگی و اقتصتدی را ایجاد میکنند. اینها همه در تعارض کامل با توسعه پایدار و همه ناشی از بی توجهی و غفلت از اتخاذ تصمیمات سیستماتیک است.
سدسازی بزرگ‌ترین مسکّن برای توسه بی‌قواره شهرها بوده است. شهر تهران به مدد سدها توانسته است آب ۱۰ میلیون نفر را تأمین کند. سیاست آب پایدار، باید ظرفیت اکولوژیک دشت تهران را مشخص می‌کرد و می‌گفت سدسازی راهکار موقت است. این راهکار ظرف ۳۰ سال به بحران رسیده است. سدسازی برای نجات تهران ۵ سال آینده چه نقشه‌ای دارد؟ رودخانه‌ای مانده است که سد بزنیم و آب تأمین کنیم؟ سدسازی مسکّنی شد که واقعیت دیده نشود.
در حالیکه آورد کارون از سال ۸۴ از متوسط بلند مدت ۱۳ به حدود ۶ رسیده و تاکنون این روند ناشی از تغییرات اقلیمی ادامه یافته است به جز یک سال، نه تنها کشتهای پرمصرفی مثل نیشکر که ۴ برابر سایر محصولات آب لازم دارد کاهش نیافته بلکه افزایش هم داشته است و سالانه ۳ میلیارد آب برداشت کرده اند. این بدین معنی است که کارون را در آن روز با مرگ خود مواجه کردیم.
نقد سیاست کشاورزی در فیلم هست.
آقای مهندس، آمارهای کمیته کشوری تغییر اقلیم نشان میدهد بارش‌های کشور فقط ۱۷ درصد کاهش یافته‌اند اما روان‌آب‌های کشور و ذخیره سدها ۴۲ درصد کم شده است. شکاف بین این دو عدد ربطی به تغییر اقلیم ندارد. ترکیب سیاست کشاورزی و سدسازی و سیاست آب‌های زیرزمینی بحران‌ساز بوده است. هر سه مقوله کم و بیش در فیلم هست.
اینکه فیلمی با این هدف رفیع و استرتژیک ساخته شود ولی نتواند یا نخواهد به همه عوامل بپردازد منجر به انحرافات و اشتباهات اینبار از جهات دیگر خواهد شد.
حتماً باید نواقص فیلم را برطرف کرد.
۸- اما در مورد فیلم:
۸-۱- دقیقه ۱۳: اطلاعات داده شده مستند نیست
۸-۲-دقیقه ۱۶:۰۴: دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه تنها به سدها خلاصه نمیشود. به مطالب فوق مراجعه شود. (کاملاً درست است. فیلم هم همه را پوشش میدهد.)
۸-۳ دقیقه ۲۳:۰۵: در حوضه زاینده رود بارش کاهش قابل ملاحظه نداشته است لیکن کشاورزی و برداشت غیرمجاز آب این بلا را به سر زاینده رود آورده است. البته در فیلم تا حدی اشاره شد. (فیلم با طعنه‌ای گزنده لوح تقدیرهای کشاورز نمونه ورزنه را نشان میدهد. آیا باید شفاف‌تر از این به سیاست کشاورزی حمله می‌کرد؟)
۸-۴ دقیقه ۴۳:۳۲: اطلاعات گزینشی انتخاب شده است. (هر فیلمی گزینشی است چون کتاب سیاست‌پژوهی نیست. هنر است، قصدش آگاه‌سازی است، هوشیارسازی است، زنگ خطر است. گزینش بدتر آن‌جایی است که داده‌های طرح‌های عمرانی چند هزار میلیاردی دستکاری‌شده و گزینشی ارائه میشوند.)
۸-۵ دقیقه ۴۵:۰۰: همانطور که گفته شد سیاستگذاری اشتباه در زمینه الگوی کشت و ورود پساب کنترل نشده به کارون نابودی کارون را رقم زده است. البته تاکنون سودهای هنگفتی نصیب ذینفعان شده است. (کاملاً موافقم. اگر مصاحبه کنید، به فیلم اضافه میشود.)
۴۵:۵۰: از سال ۸۴ افت بسایر شدیدی در آورد کارون رخ داده است. آورد رودخانه از متوسط ماکزیمم ۲۳ به متوسط بلند مدت ۱۳ در دهه ۷۰ و سپس از سال ۸۴ به ۶ میلیارد متر مکعب رسیده است. این موضوع باعث نفوذ آب شور دریا به نخلستانها شده و نه سدسازی. سدها حتی اگر نبودند این آورد نمیتوانست جلوی نفوذ آب دریا را بگیرد. (تا حدودی موافقم. مصاحبه کنید و به فیلم اضافه شود.)
۴۸:۳۰: این ادبیات متناسب با یک فیلم مستند و با هدف سیاستگذاری نبوده و کمکی هم به هدف فیلم نمیکند. (امیدوارم در پاسخ‌های نسبتاً مفصل نشان داده باشم که ادبیات فیلم یک‌سویه، غیرمستند، و سیاسی نیست. هدفش نقد سیاستگذاری است.)
۵۲:۰۰: علت عدم واقعی بودن قیمت آب است. (نپرداختن به اقتصاد آب، نقد اساسی فیلم است.)
۵۷:۰۰: در شرایط فعلی فقط شاهد انتقاد کازشناسان محیط زیست بدون ارایه راهکارهای مناسب و پوشش دهنده نیاز کشور هستیم. فقط انتقاد کردن و مایوس ساختن اذهان دردی را دوا نمیکند. باید این انتقادها در قالب زیرکمیته های شورای عالی آب که با حضور همه کارشناسان خبره از همه دستگاهها و شرکتها تشکیل میشود مطرح و بر مبنای آنها راهکارهای مربوطه با رعایت ملاحظات زیست محیطی و توسعه پایدار ارایه شود.
۱. اول باید کسانی مسئولیت بپذیرند تا باب گفت‌وگو باز شود. پای صحبت‌های آقای … و بقیه سدسازها بنشینید و ببینید که اصلاً قصوری را قبول دارند؟
۲. در مسائل بدخیم (ادبیات گسترده‌ای دارد) راهکار از قبل موجود نیست، بلکه در فرایندی ساخته میشود. به زودی با مقاله‌ای این وضعیت را مفصل تشریح خواهم کرد.
کسانی که اسمشان در تیتراژ پایانی هست در بسیاری از موارد بالا میتوانند کمک کنند و صاحب نظر هستند.
تیتراژ پایانی می‌تواند با تعداد زیادی از متخصصان دیگر از جمله جنابعالی و همکاران دیگر تکمیل شود.
و کلام آخر هرچند فیلم به نکته بسیار مهمی میپزدازد ولی فحوای آن انتقاد افراطی از سدسازی است
شما چون از اصحاب سدسازی هستید، این بخش را مفصل‌تر دیده‌اید. لطفاً تعداد واژه‌های سد، چاه، نیروگاه، و … را در فیلم بشمرید، و زمان اختصاص‌داده شده به هر کدام را اندازه بگیرید. به نتیجه دیگری می‌رسید. خود کارگردان در حال انجام چنین کاری هست. نتیجه را خدمت شما گزارش میکنم.
هر چند در گذشته اشتباهاتی اتفاق افتاده است ولی سدها بخودی خود معضل نیستند بلکه در کنار سایر المانها المان مهم توسعه پایدار (خصوصا در ایران که زمان ماکزیمم بودن آورد رودخانه ها با زمان مصرف همخوانی ندارد) هستند آنچه معضل اصلی است عدم سیاستگذاری جامع در زمینه آب مبتنی بر نگاه توسعه پایدار است که مشکلات فعلی را رقم زده است.
من از گفت‌وگو با کسی که برایم احترام قائل شده، وقت گذاشته و نقد نوشته است لذت بردم. هدف ما طرح انتقادی مسائل است. بگذاریم یک کارگردان جوان اصلاً اشتباه کند. هزینه و خسارت اشتباه او چند تومان است؟ اما بگذاریم زبان نقد تند و برنده باشد.
برایتان آرزوی سلامتی و موفقیت دارم
…
من نیز برای شما صمیمانه آرزوی موفقیت داریم. ما همه در یک کشتی نشسته‌ایم. موضع مرکز، ضدیت با کسی نیست. بی‌نهایت تلاش می‌کنیم بی‌طرف باشیم، اما محافظه‌کار نیستیم. ما آرزوی ایرانی را داریم که در آن آب در بحران نباشد و زندگی سرشار از نشاط باشد.
متن سوم. پاسخ مهندس مهاب قدس
آقای دکتر فاضلی
من ابتدا در ایمیل قبلی عید را تبریک گفتم چون ۸ شب از جلسه برگشتم و فرصت نشد مطالب ارزشمندتان را بخوانم اما قبل رفتن به منزل خیلی سریع مرورشان کردم. واقعا از اهمیتی که دادید متشکرم. شاید فکر نمیکردم که اینگونه شما هم وقت بگذارید و پاسخ تهیه فرمایید. حالا به حس قلبیم ایمان پیدا کردم که شما واقعا دلسوزانه و با نگاه کاملا کارشناسی وارد این وادی بسیار مهم شاید مهمترین چالش کشورمان شده اید و مطمینم که آثار مثبت عملکرد شما انشالله در آینده نصیب کشور می‌گردد. من شک ندارم که ما باید در راستای توسعه پایدار قدم برداریم و به یاری هم ایرانمان را در مسیر درستتری قرار دهیم. من قطعا با فرصت بیشتری مطالبتان را میخوانم و اگر کمکی بتوانم بکنم خدمتتان ارایه خواهم کرد. بازهم برایتان شادکامی و بهروزی آرزومندم.
…